دعا و مناجات با پروردگار از بال هاي پرواز آدميان به سوي كمال مطلق و رسيدن به قرب الهي است. هر انساني براي دستيابي به معارف الهي و ارتباط با معبود خود و زمزمه هاي عارفانه، نياز به دعا و نيايش و مناجات با حق تعالي دارد؛ از اين رو، بخشي از منابع ديني به ويژه قرآن كريم را دعا و نيايش تشكيل مي دهد.

قرآن كريم در بخشي از آيات به دعاهايي كه انبيا و اوليا از پروردگار طلب مي نمودند، مي پردازد؛ در برخي از آيات نيز خواسته هايي را كه شايسته است كه انسان هاي پاك از خدا بخواهند، بيان مي كند تا هم اهميت دعا را از ديدگاه قرآن بيان نمايد و هم شيوه دعا و مناجات و نوع درخواست هايي را كه مي توان از پروردگار طلب نمود به مردم آموزش دهد.

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص: 8

اثري كه پيش رو داريد، با عنوان «دعاهاي قرآني» توسط استاد گرامي حجت الاسلام و المسلمين جواد محدثي تدوين گرديده است. نويسنده در اين اثر تلاش كرده است آياتي از قرآن را كه داراي مضامين دعا و استغاثه به پروردگار است، جمع آوري كند و با ترجمه و توضيحي ساده و روان در اختيار علاقه مندان به معارف قرآني قرار دهد. اميدواريم كه مقبول طبع واقع شود.

انه ولي التوفيق

گروه اخلاق و اسرار

مركز تحقيقات حج

ص: 9

ص: 10

دعا در سيره بزرگان دين، از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده است. پيامبران الهي، امامان معصوم، اولياي خدا و بندگان وارسته، همواره در پيشگاه خداوند دست به دعا مي گشودند و چشم اميدشان تنها به بخشش و رحمت پروردگار بوده است.

از «زبور داوود» گرفته تا مناجات هاي پيامبر خدا (ص) و امام علي (ع) و «صحيفة سجاديّة» حضرت زين العابدين (ع) و نيايش امام حسين (ع) در عرفات و ساير فرازهاي برجسته و جلوه هاي روشني كه در دعاها وجود دارد، گواه اين گرايش و اهتمام است.

برداشته ام دو دست از بهر دعا اي شاه دو عالم بنگر سوي گدا

دادي به من اذنِ ذكر نامت از لطف ور نه تو كجا و من بي رتبه كجا؟

(1)اجازه اي كه خداوند به بنده بي مقدار خود داده تا او را خطاب كند و از درگاهش حاجت بطلبد، به يقين يك موهبت و توجه ويژه از سوي خداوند است. به تعبير حضرت علي (ع):

ص: 11

قَد اذِنَ لَكَ فِي الدُّعاءِ وَ تَكفَّلَ لكَ بِالإجابَة. (1)خداوند به تو اجازه دعا داده و عهده دار اجابت گشته است.

دعا، تنها تكرار زباني الفاظ نيست، بلكه ابراز برترين نيازها و خواسته ها از عمق وجود و از صميم دل، در پيشگاه پروردگاري است كه قادر مطلق است و سررشته همه امور، به دست تواناي اوست. او خدايي است كه مقدّرات بندگان را رقم مي زند و عفو و آمرزش و بهشت و دوزخ نيز، در اختيار اوست.

زماني «حال دعا» پديد مي آيد كه معرفت و شناخت ما نسبت به «قدرت و نعمت خدا» و «عجز و نياز خويش»، كامل شده باشد، تا بدين ترتيب، رابطه اي به نام «نيايش» و «دعا»، ميان بنده و مولايش پديد آيد.

يك ذرّه ز عجز خويش ابراز كنيم چندان كه خدا غني است، ما محتاجيم

ص: 12

هركس به اندازه معرفت و به تناسب شناخت و شعور خويش، حاجت مي طلبد. اين نيازخواهي، در بعضي از افراد، تنها در قلمرو خواسته هاي مادّي و دنيوي، از جمله خوراك، لباس، مسكن و مال است، اما در برخي از انسان ها اين نيازخواهي بسيار متعالي است كه شامل معنويّات و اخرويّات هم، مي شود. ازاين رو، تأكيد شده است كه انسان، «دعاهاي مأثور» را كه از زبان اولياي الهي بيان شده اند، بخواند؛ زيرا متعالي ترين و مفيدترين حاجت ها، در دعاهاي معصومين (عليهم السلام) آمده است.

ص: 13

كنيم و در زندگي، از آنها به عنوان شعاري معنوي و عرفاني بهره گيريم.

در كل، تعداد بيش از تعدادي است كه در اين مجموعه آمده، كتاب هاي متعددي نيز، با همين عنوان به استخراج، گردآوري، ترجمه و شرح اين دعاها پرداخته اند، كه البته در اين مسير، هر چه با انگيزه ها، روش ها و قلم هاي متفاوت براي سطوح گوناگون كار شود، به جاست.

هدف نگارنده، انتخاب، ارايه و نشر برخي از دعاهاي قرآني است كه هم كوتاه و روان و هم نغز و دلنشنين اند و علاوه بر آسان بودن حفظ آنها، بيشتر اين فرازهاي نوراني براي خوانندگان آشناست.

با اميد به مفيد واقع شدن اين مجموعه، از خداوند مي خواهيم كه دعاهايمان را مستجاب و رحمت و بخشش الهي را شامل حالمان گرداند.

گفتي كه مستجاب كنم گر دعا كني توفيق هم عطا كن و حال دعا ببخش

دل هاي ما كه تيره شد از زنگ معصيت يارب به نور معرفت خود، صفا ببخش

ص:14

ص: 15

ص: 16

6. اگر دعا مستجاب نشود، پاداش بهتري در قيامت داده مي شود؛

7. خالص نبودن دعا، به عبارت ديگر، دعاخوان، هم از خدا مي خواهد و هم تكيه اش به مردم و علل و اسباب مادّي است؛

8. برخي از گناهان، مانع استجابت دعا مي شود (در دعاي كميل است: «اللّهُمَّ اغْفِرلِيَ الذُّنُوبَ الَّتي تَحْبِسُ الدُّعاء»).

امام صادق (ع) فرمود:

انَّ اللهَ لا يَسْتَجِيبُ دُعاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ ساهٍ، فَإذا دَعَوْتَ فَاقْبِلْ بِقَلْبِكَ، ثُمَّ اسْتَيْقِنْ بِالإجابَة.(1)

خداوند، دعايي را كه از دلِ غافل و بي توجه برآيد، مستجاب نمي كند. هرگاه دعا كني، با قلبت رو به خدا آور، آنگاه به اجابت يقين داشته باش.

پس دعا بايد از صميم قلب، با توجه كامل، با شناخت متعالي نسبت به خدا و با برطرف كردن موانع استجابت انجام گيرد، تا خداوند نيز، آن را مستجاب كند.

گروهي از امام صادق (ع) پرسيدند: «چرا دعا مي كنيم ولي مستجاب نمي شود؟» حضرت فرمودند:

ص: 17

«لأنَّكُم تَدْعُونَ مَن لا تَعْرِفُونَه»(1)؛ «چون كه شما كسي را مي خوانيد كه او را نمي شناسيد».

پس معرفت به خدا هم، از شرايط اجابت است.

اگر اين شرايط فراهم باشد، وعده خدا در اجابت دعاي بندگان، حتمي است.

پس بايد ديد كجاي كار اشكال دارد كه سبب شده دعاها به هدف اجابت نرسد؟ وگرنه او به ما نزديك است و خواسته ها را مي داند و مي شنود و خود وعده داده كه اگر او را بخوانيم، پاسخ دهد.

يا رب! چو بخواني ام «سَمِعْنا» گويم فرمان تو را به جان «أَطِعْنا» گويم

بر من تو به فضل اگر «غَفَرنا» گويي من آيم و «ربّنا ظَلمنا» گويم

ص: 18

ص: 19

دارند، از خداوند هم در دنيا و هم در آخرت، «حسنه» مي طلبند.

«دنيانگري»، نشانه محدوديت بينش انسان است. هستي، تنها در محدوده اين جهان خلاصه و محصور نمي شود. آخرت، نتيجه اعمال ما در مرحله دنياست. بايد از خدا خواست كه هم در دنيا از سعادتمندان باشيم و هم در آخرت به سعادت و رستگاري برسيم كه اوج سعادت ابدي، رسيدن به رضوان الهي و رهايي از دوزخ است. چه سود اگر به همه نعمت ها دست يابيم، ولي آخرتمان تباه و سياه باشد؟

«حَسنه» يعني خوب و خوبي مطلق.

در روايت ها براي حسنه دنيوي و حسنه اخروي مصاديقي بيان شده است.

امام صادق (ع) فرموده اند:

إنَّهَا السَّعَةُ فِي الرِّزْقِ وَ الْمَعاشِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ فِي الدُّنْيا، وَ رِضْوانُ اللهِ وَ الْجَنَّةُ فِي الآخِرَة. (1)حسنه در دنيا، عبارت است از وسعت در رزق و زندگي و اخلاق نيكو و حسنه آخرت، عبارت است از رضوان الهي و بهشت.

ص: 20

در روايت ديگري، علم و عبادت در دنيا و بهشت در آخرت به شمار آمده و در جايي ديگر، ثروت در دنيا و بهشت در آخرت گفته شده است. در اين باره پيامبر خدا فرموده اند:

مَنْ اوتي قَلْباً شاكِراً وَ لِساناً ذاكِراً وَ زَوْجَةً مُؤْمِنَةً تُعِينُهُ عَلي امْرِ دُنْياهُ وَ اخراهُ فَقَدْ اوتي فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ وُقِي عَذابَ النّارِ.(1)

به هر كس قلب شاكر و زبان ذاكر و همسر با ايمان داده شود كه او را در امر دنيا و آخرتش ياري كند، به يقين حسنه دنيا و حسنه آخرت به او داده شده و از عذاب دوزخ نگه داشته شده است.

پس، بايد همّت بلند داشت و خوبي هاي دنيا و آخرت را از او خواست، كه او كريم و خزانه كرمش پايان ناپذير است و هر چه عطا كند، چيزي از او كم نمي شود.

ص: 21

ص: 22

2. آنها از امتحاني كه دادند، سرافراز بيرون آمدند و گرچه تعداد قبول شدگان اندك بود، ولي آنها با داشتن عزمي استوار و ايماني راسخ و اميد به نصرت الهي، معتقد بودند كه اگر خدا بخواهد و آنها صابر باشند، گروه اندك بر گروه بسيار، پيروز مي شود. 3(1). آنها هنگامي كه در برابر دشمن ايستادند و صف ها آراسته شد، دعا كردند و از خداوند خواستار شكيبايي، ثبات و پيروزي شدند.

از اين آيه مي آموزيم كه در راه خدا، براي رسيدن به پيروزي، «صبر» و «ثبات قدم» لازم است.

آنچه به رزمندگان نيرو مي دهد، ايمان و عزم راسخ است نه سلاح و مهمات جنگي. اگر ايمان نباشد، از اسلحه و ساز و برگ نظامي كاري ساخته نيست و به يقين اگر ايمان باشد، رزمنده مسلمان در برابر دشمن با دست خالي هم مي ايستد و مقاومت مي كند و در نهايت، اگر به شهادت هم برسد، به «إحَدي الْحُسنيين» دست يافته است.

صبر و ثبات را خداوند در دل ها و گام هاي مؤمنان قرار مي دهد و پس از آن، پيروزي بر كافران حتمي است.

ص: 23

نتيجه صبر و مقاومت ياران طالوت، كه در آيه بعدي آمده، شكست كافران و كشته شدنِ جالوت و به حكومت رسيدن حضرت داوود (ع) است كه به عنوان يك جوان رشيد و شجاع در آن جبهه جنگيد و سركرده كافران را كشت و خداوند هم به او حكومت و حكمت عطا فرمود. (1)سه خواسته مهم اين آيه، عبارت است از:

1. صبر و مقاومت (كه حالتي روحي و دروني است)؛

2. پايداري و ثبات قدم (كه نمود بيروني آن صبر است)؛

3. غلبه بر كافران (كه نتيجه صبر و ثبات است).

ص: 24

ص: 25

3. تكليفي بالاتر از حدّ طاقت و توان؛

4. عفو و بخشايش و رحمت الهي؛

5. پيروزي بر كافران؛

زماني كه خداوند، آن همه پيامبران و كتب آسماني و آيه ها و نشانه ها و پندها و هشدارها را براي هدايت انسان فرستاده و حجّت را بر او تمام كرده است، به قطع، فراموشيِ تكليف و فرمان خداوند و راه خطا پيمودن، پذيرفته نيست و خداوند مي تواند ما را براي فراموش كاري ها و لغزش هايمان مؤاخذه و كيفر دهد. ولي باز هم، رو به درگاه رحمت او مي آوريم و از او بخشش مي خواهيم.

در امّت هاي پيشين، سنت الهي بر اين بود كه وقتي افراد مرتكب خطا مي شدند، خداوند خيلي سريع آنها را عقوبت مي كرد و نعمت ها را از آنها مي گرفت و آنچه را حلال بود، بر آنها حرام مي كرد و تكليف هاي دشوار بر دوششان مي گذاشت. (1)ولي از او مي خواهيم كه ما را از اين بار سنگين و عقوبت سريع و سلب نعمت ها، مصون بدارد.

از مظاهر لطف الهي بر بندگان، آن است كه تكليف

ص: 26

را بر اساس و به اندازه طاقت و توان بندگان قرار مي دهد. در آغاز همين آيه آمده است: لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْساً إلّا وُسْعَها؛ ولي ما در انجام دادن همين وظيفه مقدور هم، كوتاهي مي كنيم و از تكليف گريزانيم، به جاست كه از درگاه ربوبي طلب رحمت و بخشش كنيم.

در چاه نفس خويش گرفتارم

از جهل خويش، سر به گريبانم شرمنده ام، زيان زده ام، خامم من بنده فراري و ترسانم تا كي به درگه كرمت دوزم اين ديدگان خسته و گريانم؟

خواسته پاياني دعا در اين آيه، ياري شدن در برابر كافران است. خداوند از مؤمنان در جهاد با كافران پشتيباني مي كند و نصرت هم از اوست، اما تلاش و كوشش اهل ايمان هم، لازم است، تا استحقاق پيروزي بر اهل كفر، فراهم آيد.

اين آيه و آيه پيش از آن، آمَنَ الرَّسُولُ، از آيه هاي پرمعناست و مضمونشان از زبان اهل ايمان و معتقدان به خدا و انبيا و فرشتگان و كتب آسماني است. به همين دليل توصيه شده كه به عنوان تعقيبات نمازها تلاوت شوند.

ص: 27

ص: 28

روشن از هدايت الهي دارد، زيرا از دست دادنِ قلب هدايت يافته و نوراني، خود يك زيان بزرگ است.

خداوند همواره هدايت گر انسان هاست و دوست ندارد هيچ دلي دچار ظلمت كفر و نفاق و رذيلت هاي اخلاقي شود، ولي زمينه هاي اين خروج از دايره ايمان و هدايت، گاهي به دست خود انسان فراهم مي شود و بدين ترتيب، خداوند، صلاحيت برخورداري از نعمت ايمان و هدايت و حركت در صراط مستقيم را از او مي گيرد.

اين آيه، از زبان راسخين در علم و معرفت، بيان شده است كه همه آيه هاي الهي را قبول دارند و همه را از جانب خداوند مي دانند و تسليم پروردگارند. (1)دل هاي با ايمان، گاهي دچار ترديد مي شود و ايمان را از دست مي دهد.

افراد هدايت يافته، گاهي در اثر تبليغات نادرست و فريب گمراهان، دست از هدايت مي كشند و به بي راهه گمراهي كشيده و از دين برگشته مي شوند.

هدايت، روشنايي دل و جان و گناه و گمراهي، تيرگي دل است. دور از خرد است، اگر كسي از

ص: 29

روشنايي به تاريكي نشيند و از نور ايمان دست بشويد.

دل، خانه محبوب است، پس چرا بايد شيطان در آن راه يابد؟

قرآن، برخي از دل ها را وارونه و مهر خورده مي داند. نور هدايت، راهي براي ورود به دل هاي لاك و مهر شده خَتَمَ اللهُ عَلي قُلُوبِهِمْ (بقره: 7) ندارند، ولي دلي كه روشن شد، حيف است دوباره به تاريكي گرفتار شود.

ص: 30

ص: 31

بهشتيان، از جمله: صبر، صداقت، قنوت و عيادت، انفاق و استغفار در سپيده دمان را برمي شمارد.

خواسته هاي اين آيه عبارت است از:

1. آمرزش گناهان؛

2. نجات يافتن از آتش.

خداوند، آمرزنده است. پس آمرزش گناهان را هم، بايد از او خواست.

خداوند، مالك روز جزاست و حساب و كتاب بندگان و داوري روز قيامت، بر عهده خود اوست و دوزخ را هم براي عقاب كافران و ستمگران و گنهكاران آفريده است. پس اگر رحمت او دستگير ما نشود و گناهان آمرزيده نگردند، گرفتار دوزخ خواهيم شد.

پس، عالي ترين خواسته را از او مي خواهيم كه «آمرزش» و رهايي از جهنّم است.

حضرت علي (ع) فرموده اند:

هيچ خيري كه بعد از آن آتش باشد، خير نيست و هيچ شرّ و بدي كه پس از آن بهشت باشد، بد نيست. هر نعمتي كمتر از بهشت، ناچيز است و هر بلايي كمتر از آتش، عافيت است.(1)

ص: 32

ص: 33

پيري بود، به او فرزندي چون «يحيي» عطا كرد كه او هم از پيامبران شد.(1) تداوم نسل انسان و زنده ماندن نام و ياد او، از طريق فرزندان است.

فرزندان نيز، خصلت هاي نيك و پسنديده را از پدران و مادرانشان به ارث مي برند و وقتي بزرگ شدند، خودشان تربيت كننده نسلي با ايمان و صالح مي شوند. از اين رو «ذريّة طيّبه» و نسل شايسته و فرزندان خوب و خَلفِ صالح، يكي از خواسته هاي متعالي و ارزشمند انسان از درگاه الهي است كه صلاح خانواده و جامعه را تضمين مي كند.

در دعاهاي ائمه و پيامبران الهي ديگر هم درخواستِ «نسل طيّب و طاهر» و اولاد شايسته و صالح ديده مي شود. در «صحيفه سجاديّه» نيز امام زين العابدين (ع) از خداوند درخواست فرزنداني داراي صحّت بدن، صحّت دين و صحّت اخلاق مي كند كه فرزنداني نيكوكار، باتقوا، بابصيرت، مطيع امر خدا، محبّ و خيرخواه اولياي الهي و دشمن با دشمنان خدا باشند:

ص: 34

اصِحَّ لِي ابْدانَهُمْ وَ ادْيانَهُمْ وَ اخْلاقَهُمْ … وَ اجْعَلْهُمْ ابْراراً اتقياءَ بُصَراءَ سامِعينَ مُطِيعِينَ لَك …(1) هيچ چيز بهتر از نسل پاك و با ايمان، از انسان به يادگار نمي ماند.

ازاين رو، در كنار چنين خواسته اي از خدا، بايد براي تربيت ديني و اخلاقي فرزندان هم، همّت گماشت و فرزنداني لايق و نيكو به جامعه تحويل داد.

ص: 35

ص: 36

اين آيه گرچه از زبان اصحاب و حواريّون حضرت عيسي (ع) بيان شده است، ولي مي تواند دعا و خواسته هر انسانِ خداباوري نيز باشد. در آيه پيشين آمده است كه عيساي مسيح با جمله مَنْ أَنْصارِي إِلَي اللهِ از مردم سؤال كرد كه چه كسي در راه خدا و مبارزه با شرك، مرا ياري مي كند؟ حواريّون كه ياران خالص او بودند، گفتند: نَحْنُ أَنْصارُ اللهِ؛ «ما ياوران خداييم و به خدا ايمان آورده ايم، و شاهد باش كه تسليم پروردگاريم».

سپس دعاي فوق را رَبَّنا آمَنَّا … بيان كردند.

در اين دعا، بر دو نكته تأكيد و سپس خواسته آنها بيان شده است.

نكته اول: ايمان داشتن به آنچه از سوي خدا نازل شده است. دين، رهنمود وحي آسماني براي هدايت و كمال بشر است و مسلمان و مؤمن كسي است كه راه صحيح زندگي و رسيدن به سعادت در دين را بشناسد و پذيراي آن باشد.

نكته دوم: تبعيّت كردن از رسول. اطاعت از پيامبر در تداوم اطاعت از خداست. مگر مي توان خدا و دين او را پذيرفت، ولي از فرستاده او فرمانبرداري نكرد، آنگاه ادعاي ايمان به خدا را هم

ص: 37

داشت؟ در قرآن، اطاعت از خدا و رسول با هم آمده است: أطيعُوا اللهَ وَ أطيعُوا الرَّسُولَ (نساء: 59).

پس كسي كه اين دو ويژگي را دارا باشد، سزاوار است كه از خدا بخواهد او را از «شاهدان» قرار دهد.

«شاهد»، يعني گواه و حجّت و كسي كه در ايمان و عمل، كامل و به فرمان خدا و دين پايبند باشد و نيز، به عنوان گواه بر مردم و شاهد بر ديگران به شمار رود، همچنان كه خداوند، امّت پيامبر خاتم و مسلمانان را امّت وسط و شاهد بر ديگران قرار داده است: لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ (بقره: 143).

پيامبر، شاهد بر مردم است و مسلمانان شاهد بر ديگران و اين مقام بزرگي است كه از خداوند خواسته مي شود و آنها كه «شاهد» ند. از سوي پروردگار به عنوان نمونه و الگو معرفي مي شوند تا آنها هم از ايشان الگو بگيرند.

ص: 38

ص: 39

ص: 40

روحيه سلحشوري و شجاعت است كه امري دروني و قلبي محسوب مي شود. ثابت قدم بودن در دين و عدول نكردن از آيين صحيح آسماني نيز، نمونه ديگري از اين پايداري است. توفيق اين ايستادگي در برابر دشمن و داشتن قوّت قلب و صبر و ثبات در دين داري را بايد از خدا خواست، كه او «مقلّب القلوب» است.

ص: 41

خواري و بر ما نصرت و ياري فرو فرستاد، تا آنكه اسلام استقرار و قوّت يافت».(1)

دست حاجت چو بري نزد خداوندي بر كه كريم است و رحيم است و غفور است و ودود

كرمش نامتناهي، نِعَمش بي پايان هيچ خواننده از اين در نرود بي مقصود(2)

ص: 42

ص: 43

دعوت مي كند، بنا به قولي حضرت محمد (ص) است كه از سوي خداوند مأمور بود مردم را به سوي خدا و ايمان به مبدأ و معاد دعوت كند و بنا به قولي ديگر، مقصود از آن، قرآن كريم است كه كلام خداست و انسان ها را به توحيد و ايمان و پيروي از انبيا فرا مي خواند.

طبق هر نقلي كه باشد، در اين دعا مراتب پذيرش و قبول دعوت آن منادي آسماني را ابراز و اظهار مي كنيم و به آن دعوت ملكوتي، لبيّك اجابت مي گوييم و از خداوند سه خواسته مهم مي طلبيم:

1. مغفرت و آمرزش الهي؛

2. محو گناهان و پوشاندن خطاها؛

3. مرگ در كنار نيكان و صالحان.

آمرزش پروردگار، با پوشاندن و محو گناهان همراه است. زماني كه كسي آمرزيده مي شود، قلم محو بر گناهانش كشيده و خطاهايش ناديده گرفته مي شود.

«ابرار»، انسان هاي با ايمان، صالح و نيكوكاراند كه خدا با آنهاست و دوستشان دارد و در آخرت آنها را به بهشت مي برد و از نعمت هاي بهشتي و شراب طهور به آنها مي نوشاند و بر تخت هاي بهشتي

ص: 44

مي نشاند و بهترين پاداش ها را به آنها عطا مي كند. همه اينها در آيه هاي قرآن آمده است. (1)ما مي خواهيم از خوبان و ابرار باشيم و هنگام مرگ هم، همچون خوبان بميريم. روشن است كسي كه در جمع نيكان و ابرار باشد، در آخرت هم، همنشين آنها خواهد بود.

همه اين مراتب قرب و پاداش ها، از آنِ كساني است كه صادقانه رو به خدا آورند و از چشمه رحمت و آمرزش او برخوردار گردند.

يا رب به سوز سينه پيران پاك دل

از ما هر آنچه بود و نَبُد ناروا، ببخش

يارب به اشك چشم يتيمان، گذشت كن

يا رب به استغاثه اهل دعا ببخش

ص: 45

ص: 46

است. (1)امّا اگر ما را طبق خلاف ها و عصيان هايمان مؤاخذه كند، شايستگي ورود به بهشت برين را از دست خواهيم داد، ولي اگر ببخشايد و از جرم ما درگذرد، آن وعده ها درباره ما عملي مي شود.

2. خوار و رسوا نشدن در روز قيامت؛ روز قيامت اسامي مختلفي دارد. روز حسرت، روز پشيماني، روز خواري، روز تغابن، روز جزا، روز حساب و …

بسياري از كساني كه در دنيا عزت و آبرو و شوكت و اقتدار دارند، به سبب گناه و جرايمي كه مرتكب مي شوند در روز قيامت، از جمله كساني هستند كه خوار و رسوا مي شوند. آنان را به سوي دوزخ مي برند و كسي نيست كه آنان را ياري و شفاعت كند.

تأكيد بر تخلّف ناپذيري وعده هاي الهي، بر اساس اعتقادهاي ما نسبت به خداوند است و ده ها آيه نيز، بر اين نكته تصريح دارد، از جمله:

ص: 47

إنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا (لقمان: 33)

همانا وعده خداوند حق و راست است، پس زندگي دنيا شما را فريب ندهد. (1)اي آنكه ديده ها همه در آرزوي توست

بخشندگي و فضل و كرم، خلق و خوي توست

تسبيح گوي تو همه ذرّات كائنات

دل هاي بندگان همه در هاي و هوي توست

فرخنده آن سري كه شبي پيش تو خم است

شايسته آن تني كه سحر رو به روي توست

ص: 48

ص: 49

بگذشته از شماره و حدّ و حصر

اندازه خطا و گناهانم شايد مرا نگاه تو گيرد دست ورنه فريب خورده شيطانم آيه ياد شده و دعاي آن، از قول حضرت آدم و حوّا 8 است. خداوند آنها را از نزديك شدن به درختي در بهشت منع كرده بود. اما شيطان آنها را وسوسه كرد. بدين ترتيب، از آن درخت خوردند و از سوي خداوند به خروج از بهشت محكوم شدند. خداوند به آنها يادآوري كرد كه: «من گفته بودم شيطان، دشمن آشكار شماست؛ چرا از او پيروي كرديد؟» (1)آن دو، زبان به اظهار پشيماني گشودند و گفتند كه ما به خودمان ستم كرديم و اميد به رحمت و آمرزش تو داريم.

البته آنچه آن دو انجام دادند، «ترك اولي» بود نه حرام، وگرنه پيامبران الهي معصوم اند و مرتكب معصيت نمي شوند. ظلم به نفس هم، كه آمده، محروميت از ثواب الهي به خاطر نزديك شدن به درختي است كه از آن نهي شده بودند.

درباره «ظلم به نفس»، روايت هاي بسيار وجود دارد. در اين زمينه، از اميرمؤمنان (ع) نقل شده است:

ص: 50

ظَلَمَ نَفْسَهُ مَنْ عَصَي اللهَ وَ اطاعَ الشَّيْطانَ. (1)هر كس خدا را نافرماني كند و پيروي از شيطان كند، به خودش ستم كرده است.

و نيز فرموده اند:

ظَلَمَ نَفْسَهُ مَنْ رَضِي بِدارِ الفَناءِ عِوَضاً عَنْ دارِ البَقاءِ.

(2)كسي كه سراي ناپايدار [دنيا] را به جاي سراي جاودانگي [آخرت] بپسندد، به خودش ظلم كرده است.

خداوند درباره كساني كه با گناه، موجبات دوزخي شدن خود را فراهم مي كنند، مي فرمايد: وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ؛ «ما به آنان ستم نكرديم بلكه آنان خودشان به خويشتن ستم كردند.» (نحل: 118)

ص: 51

ص: 52

منطقه اي بين بهشت و جهنم است)، كساني هستند كه همه را با چهره هاشان مي شناسند و به بهشتيان سلام و درود مي فرستند. (1)دعاي مطرح شده در اين آيه، مربوط به زماني است كه اصحاب اعراف، اهل جهنم را گرفتار عذاب الهي مي بينند كه راه نجاتي از دوزخ برايشان نيست. بدين ترتيب آنها براي بيزاري جستن از اهل جهنم مي گويند: «خدايا ما را با ستمگران قرار مده».

اعلام بيزاري از اهل ستم، نشانه حق طلبي و عدالت خواهي و ضدّ ظلم بودن انسان است. به يقين، كساني كه در دنيا با ستمگران اند، در آخرت هم با همانان خواهند بود.

پس، بايد هم از خدا خواست تا ما را با نيكان قرار دهد: وَ تَوَفَّنا مَعَ الأَبْرارِ.

و هم اينكه سرنوشت و حشر و نشر ما را در دنيا و آخرت با ظالمان قرار ندهد: لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.

ص: 53

ص: 54

هنگامي كه حضرت موسي (ع) عصاي خود را افكند و اژدها شد و همه ريسمان هاي مارگونه جادوگران را بلعيد، جادوگران فهميدند كه كار موسي (ع) سِحر نيست، بلكه به قدرت الهي است. ساحران به سجده افتادند و به خداي موسي و هارون 8 ايمان آوردند.

فرعون، موسي و هارون 8 را تهديد به اخراج، قتل و اعدام كرد و ساحران را هم به دار آويخت. كساني كه به دين موسي و خداي يگانه ايمان آورده بودند، گفتند: «تو مي خواهي از ما انتقام بگيري، زيرا ما به نشانه هاي خدا [و معجزات حضرت موسي (ع)] ايمان آورده ايم». (1)در چنين موقعيتي خطير، بندگان خدا بايستي به درگاه خدا روي آورند و از او كمك بخواهند. اين بود كه از خدا صبر و فرجام نيك طلب كردند.

اگر صبر نباشد، فشارها و تهديدها اهل ايمان را دچار لغزش يا عقب نشيني مي كند.

نكته مهم ديگر، «مرگ در حالتِ مسلماني» است. بيشتر افراد عاقبت خوبي ندارند و با حالت كفر و بي ديني يا فسق، از دنيا مي روند. براي انسان اين يك

ص: 55

سعادت است كه «مسلمان» بميرد، يعني در واپسين لحظه ها هم، تسليم خدا باشد و قلبش از آنچه خدا براي او مقدّر كرده، راضي باشد و با حالت اطاعت و تسليم جان دهد و دچار انحراف عقيدتي و فسق و فجور عملي نشود.

ساحراني كه به خداي يكتا و حقانيت حضرت موسي (ع) ايمان آوردند، بر اين عقيده ثابت ماندند و طبق نقلي، در راه اين عقيده به شهادت رسيدند. (1)خواجه عبدالله انصاري مي گويد: «خدايا پاكم كن، آنگاه خاكم كن».

الهي دلي ده كه جاي تو باشد

لساني كه در وي ثناي تو باش-- د

الهي چنانم كن از عشق خود مست

كه خواب و خورم از براي تو باشد

الهي بر اين بنده خود دلي ده

كه مستغني از ماس-- واي تو باشد

ص: 56

ص: 57

و هميشه است. كسي كه به اين ولايت اعتراف كند، به رحمت او هم اميدوار است و كسي كه در ولايت الهي قرار گرفت، از سلطه هاي ديگر رها مي شود.

اين آيه، از قول برگزيدگاني از امّت موسي (ع) است. وقتي حضرت موسي (ع) براي ميقات الهي مي رفت، هفتاد نفر از قوم خود را برگزيد. آنها وقتي كلام الهي را در ميقات شنيدند، خواستند كه خدا را آشكارا ببينند، جلوه الهي در آن ميقات، چنان آنها را مدهوش كرد كه نزديك بود جان از پيكرشان جدا و بند از بندشان گسسته شود. نكته هاي ديگري هم در اين باره گفته شده است.(1)

به هر حال، پيامبر (ع) براي آنها در مقام عذرخواهي از پروردگار و از اينكه آنها در اين آزمون، خوب ظاهر نشدند، درخواست آمرزش كرد و با اعتراف به ربوبيت و ولايت الهي، از خداوند خواست تا آنها را ببخشد.

درخواست ديگر، حسنه دنيا و آخرت بود.

در اينكه مقصود از حسنه دنيا و آخرت چيست، روايت هاي گوناگوني آمده است كه بخشي از آنها در ضمن آيه اوّل اين مجموعه گذشت. از جمله گفته

ص: 58

شده كه: «حسنه در دنيا، نام نيك و توفيق براي اعمال صالح است و حسنه آخرت، رفعت مقام و آمرزش و بهشت است». (1)اين درخواست از زبان كسي است كه به خدا رومي آورد و از غير او دل مي كند: إِنَّا هُدْنا إِلَيْكَ.

خدا هم پذيراي اين اقبال و توجّه خواهد بود.

«نواي شوق، ز ناي دل، عاشقانه برآور

خداي عالميان را

ز عمق جان و دل خويش، عاشقانه صدا كن

ز خلق و خود بگذر، رو به آستان خدا كن

به اشك نيمه شبي، ياربي، به سجده شكري

سپاس نعمت بي منتهاش، ادا كن».

ص: 59

ص: 60

بيان شده است (سوره ابراهيم، آيه هاي 37 تا 39).

در دعاي ياد شده از زبان حضرت ابراهيم (ع)، چند خواسته مهم است كه به آنها اشاره مي شود:

1. توفيق نمازگزار بودن، براي خويش خواسته است؛

2. درخواستِ ذريّه و نسلي كه اهل نماز و برپا دارنده اين فريضه مقدّس باشند؛

3. درخواستِ اجابتِ اين دعا از سوي خدا؛

4. درخواست آمرزش براي خود، پدر و مادرش و مؤمنان.

درباره نماز، تنها نماز خواندن مطرح نيست، بلكه «اقامه نماز» است كه مهم تر از نماز خواندن است؛ زيرا برپايي نماز در جامعه، برخورداري نماز از روح تسليم و تواضع و حضور قلب است.

نكته ديگر اين است كه آن حضرت، داشتن نسلي خداجوي و اهل عبادت را از خداوند خواسته است و اين برترين ميراثي است كه از يك نفر، بر جاي مي ماند. اولاد بسيار، به تنهايي ارزش نيست، اگر نسل انسان خداجو و موحّد و اهل نماز باشند، ارزش دارد.

همچنين حضرت ابراهيم (ع) در آمرزش خواهي، تنها به خود اكتفا نكرده، بلكه مغفرت الهي را براي

ص: 61

پدر و مادرش و مؤمنان ديگر هم، طلبيده است.

والدين، حق بزرگي بر گردن فرزند دارند. احسان به پدر و مادر يكي از وظايف ماست. دعا در حق آنها و آمرزش خواهي پس از فوتشان، وظيفه ديگري است. كارهاي نيك و اعمال صالحي كه فرزندان انجام مي دهند، موجب شادي روح پدر و مادري مي شود كه از دنيا رفته اند.

نكته آخر اينكه، اين آمرزش را براي روز قيامت كه «روز حساب» است، درخواست كرده است.

چشم اميد بندگان بايد به رحمت و بخشش الهي باشد و اگر عفو الهي شامل نشود، كار بندگان سخت خواهد بود و كسي طاقت حساب دقيق خدا را ندارد.

در روايت ها آمده است كه: «امروز، عمل است و حساب نيست، فردا حساب است و عمل نيست!»

ص: 62

ص: 63

چشم اميد آنها به خدا بود و از غير خدا هم، ترسي در دل نداشتند. خداوند به مدّت 309 سال آنها را در آن غار، به خواب عميقي فرو برد و پس از گذشت سه قرن، وقتي بيدار يا زنده شدند، حكومت دقيانوس نابود و حكومت و تفكّر مشركانه از بين رفته بود و مردم يكتاپرست شده بودند. جوان مردان اصحاب كهف، نمونه اي از انسان هاي مؤمن و مصمّم بودند كه به هيچ قيمتي حاضر نشدند از عقايد صحيح خويش دست بردارند.

زنده شدن دوباره آنها نيز، گواهي بر قدرت خداوند و حيات پس از مرگ و برهاني براي اثبات معاد بود. (1)در اين دعا، آنها از خداوند دو چيز را خواستند: «رحمت» و «نجات».

خداوند رحمان هم پذيرفت. بدين ترتيب آنها، هم از شرّ حكومت طاغوت نجات يافتند و هم مورد توجه ويژه پروردگار قرار گرفتند. خدا هم در قرآن از آنها به عنوان فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ؛ (كهف: 13) ياد كرده است؛ يعني جوان مرداني كه به خداي خود ايمان

ص: 64

داشتند، خداوند هم بر هدايت آنها افزود.

رحمت خدا، گاهي به صورت نجات انسان از جامعه كفرآلود و گاهي هم به شكل توفيق براي ايجاد تحوّل فكري و روحي در جامعه است و اصحاب كهف از هر دو رحمت، برخوردار شدند.

آنان دوباره در همان غار، از دنيا رفتند و قبرشان مزار و عبادتگاه مردم گشت.

ص: 65

ص: 66

دعايي كه در اين آيه ها آمده، از زبان حضرت موسي (ع) است. آنچه او خواسته است، عبارت است از: «شرح صدر»، «آساني امور»، «زبان گويا و فصيح».

شرح صدر، به معناي داشتن قوت قلب و ظرفيت و تحمّل بسيار براي شنيدن حرف هاي ديگران يا برخوردهاي نامناسب يا مصائب و سختي هاست و از ضرورت هاي مهم براي رهبران و مصلحان است. خداوند به پيامبر اكرم (ص) نيز، اين موهبت را عطا كرده بود: أ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ (شرح: 1).

موساي كليم مي دانست كه در راه رسالت خويش و دعوت فرعونيان، با سختي هايي روبه رو خواهد شد. ازاين رو، درخواست شرح صدر از خدا كرد و نيز از خداوند خواست تا كار او را آسان سازد و مشكلات را از سر راهش بردارد و زبانش را به نطق و سخن، گويا سازد تا لكنت زبانش- كه از دوران كودكي داشت- در دعوت فرعون به راه خدا، مشكل ساز نباشد.

از اين آيه قَدْ اوتيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسي؛ «اي موسي! خواسته ات به تو داده شد»، برمي آيد كه مشكل زباني آن حضرت حلّ و زبانش گويا شد. (1)بايد از خدا خواست تا در برابر سختي ها،

ص: 67

مخالفت ها و كارشكني ها، به انسان طاقت و تحمّل و ظرفيت بدهد و خودش با هموارسازي راه دعوت به حق، مشكل ها را از سر راه بردارد و اسباب و وسايل پيروزي و موفقيت را فراهم كند.

خدا اگر بخواهد، امور را بر بنده اش آسان مي كند. در قرآن آمده است كه او انسان را از نطفه اي آفريد و وجودش را با اندازه و تقدير قرار داد و راه را براي او آسان كرد: ثُمَّ السَّبيلَ يَسَّرَهُ (عبس: 20).

خوشا دردي كه درمانش تو باشي

خوشا راهي كه پايانش تو باشي

خوشا چشمي كه رخسار تو بيند

خوشا مُلكي كه سلطانش تو باشي

خوش-- ي و خرّم-- ي و كامران-- ي

كسي دارد كه خواهانش تو باشي

چه باك آيد ز كس آن را كه او را

نگهدار و نگهبانش تو باشي(1)

ص: 68

ص: 69

انسان است. او بر اساس سوگندي كه خورده، پيوسته در كمين انسان است تا او را بفريبد و با وسوسه هايش به گناه اندازد. «همزات شياطين»، همان وسوسه هاي اغواگر و گمراه كننده و به گناه كشاننده است.

اينكه گفته اند در آغاز تلاوت و هر كار ديگر، هم «بسم الله» بگوييد، هم «اعوذ بالله»، براي آن است كه در پناه توجه خدا قرار بگيريم و از وسوسه هاي شيطاني مصون بمانيم.

با دشمن نفس، صلح كردن ننگ است

چون در همه حال، با خِرد در جنگ است

هر چند سخن ز آشتي مي گوي-- د

خصمي است كه آتش بس او نيرنگ است(1) دل هاي خالي از ياد خدا، محلّ حضور شيطان خواهد شد.

خانه هايي كه نماز و عبادت و قرآن و دعا در آن نباشد، به پايگاه ابليس تبديل مي شوند.

اگر انسان مواظبت نكند، شياطين او را احاطه مي كنند و در محضر او، حضور مي يابند و به اغواگري مي پردازند.

ص: 70

قرآن كريم، هم چنان كه به پيامبر خدا دستور مي دهد از شر وسوسه هاي خنّاس كه در درون افراد وسوسه مي كند و از شرّ جادوگران و ساحران و حسودان به خدا پناه ببرد، در همين آيه هم، كه در قالب دعاست، به آن حضرت توصيه مي كند كه بگو: «پروردگارا! از وسوسه هاي شيطان به تو پناه مي برم».

وقتي رسول خدا (ص)، به خدا روي مي آورد، ما كه آسيب پذيرتر و بيشتر در معرض خطريم، بيشتر بايد به آستان لطف الهي توجّه كنيم.

در روايت ها آمده است كه: «معناي پناه بردن به خدا، از اينكه شياطين نزد ما حاضر شوند، حضور آنها و غافل كردن انسان از طاعت خدا، يا حضور هنگام خواندن نماز و قرائت قرآن يا در همه احوال است كه حاضر شدن آنها زمينه ساز بازداشتن بنده از ذكر و عبادت و نماز و توجّه و حضور قلب است».(1)

ص: 71

ص: 72

چو روزي نامه خوانان نامه خوانند

تو را از نامه خواندن ننگت آيد(1) روز قيامت، برخي ايمن و آسوده اند و حسابي آسان دارند و به سرعت به بهشت مي روند. برخي هم نگران و مضطرب و گرفتاراند و مدتي طولاني براي حساب رسي معطّل مي شوند و در پايان هم، سرنوشت آتش ابدي دوزخ بر آنها رقم زده مي شود. بزرگ ترين رستگاري در قيامت، همان نجات از عذاب جهنّم است.

دعاي فوق، در زمره دعاهاي بندگان ويژه خداوند است. قرآن از كساني به عنوان «عباد الرحمان» ياد مي كند كه اهل بهشت اند و ويژگي هاي روحي و عملي و رفتاري آنها را برمي شمارد. (2)يكي از خواسته هاي اين بندگان ويژه الهي، همين دعاست كه از خدا مي خواهند عذاب دوزخ را از آنها برگرداند، زيرا جهنم، جايگاهي بسيار بد و سرانجامي بسيار شوم و تلخ است.

اي پرده پوش معصيتِ عاصيان، تمام

بر درگه ت-- و ديده اميد خاص و عام

كار تو عفو و بخشش و انعام روز و شب

شغل تو فضل و رحمت و اكرام صبح و شام

ص: 73

راضي مشو به شعله نيران شوم مقيم

يا در ميان آت-- ش سوزان كنم مُقام(1) دوزخ، تجسّم گناهان ما در همين دنياست. شرط رهايي از شعله هاي آن، پيمودن ره بندگي و گريز از وسوسه هاي نفس امّاره و شيطان است.

اگر ما بنده رحمانيم، پس پيروي از شيطان چرا؟

اگر خداوند، بهشت را براي بندگان صالح و پرهيزگار آفريده است، پس دوزخي شدن چرا؟

ص: 74

ص: 75

گاهي افراد، گرفتار همسر و فرزنداني فاسد، بي تقوا و گنه كار مي شوند كه مايه بدنامي و شرمساري است. چنين افرادي از شرم نمي توانند در جامعه و پيش مردم سربلند كنند و پيوسته در عذاب روحي و رنجِ دروني اند.

بعضي هم، با داشتن همسران پاك سرشت و فرزندان با ادب و صالح، احساس سربلندي مي كنند و چنين همسر و فرزنداني، مايه نشاط زندگي و چشم روشني آنهاست.

از اينها گذشته، بعضي به مرتبه اي از خودسازي و صلاح مي رسند كه در جامعه، نقش الگو پيدا مي كنند و سخن و رفتار و زندگي شان نمونه يك «زندگي مكتبي» مي شود و اهل تقوا از رهگذر پيروي و سرمشق گرفتن از آنها به عنوان امام و پيشوا، راه خير و سعادت را مي پيمايند.

در درجه نخست، پيامبران و اوصيا و امامان معصوم: اين نقش و ويژگي را دارند.

عالمان و عارفان و فرزانگان، گروه ديگري هستند كه براي مردم سرمشق اند.

گاهي هم، انسان هاي معمولي، ولي پاك و نمونه، اسوه و معيار خوبي در نظر ديگران مي شوند. خوشا به

ص: 76

سعادت آنها!

مردم، بيش از آنكه تحت تأثير سخن، نصيحت و تبليغ هاي گفتاري و نوشتاري قرار بگيرند، از عمل افراد صالح الگوبرداري مي كنند.

«دو صد گفته، چون نيم كردار نيست».

كلام امام صادق (ع) كه فرموده اند: «دعوت كننده مردم باشيد، ولي نه با زبانتان، بلكه با عملتان»، به همين جنبه الگويي انسان هاي مؤمن و شيعيان خالص اشاره دارد.

تعدادي از افراد، در راه خلاف و مسير جهنّم سرمشق ديگران مي شوند و تعدادي ديگر هم، در راه خدا، سعادت و بهشت اسوه و پيشواي مردم اند.

و تفاوت ميان اين دو قشر، از زمين تا آسمان است.

ص: 77

ص: 78

سليمان و لشكريانش شما را نابود نكنند».

سليمان از حرف آن مورچه خنديد و اين دعا را كرد و از خداوند درخواست توفيق براي شكرگزاري نعمت هاي الهي را داشت. (1)نظر كردن به درويشان، بزرگي كم نگرداند

سليمان با همه حشمت، نظرها داشت با موران

سليمان، حشمت و جلال بي نظيري داشت. پدرش حضرت داود (ع) نيز زبان حيوانات را مي دانست و آهن در دستانش نرم بود و او نيز، همچون سليمان (ع)، پيامبري و فرمانروايي را با هم داشت. مادر ايشان هم، زني صالح بود كه هم همسر پيامبر بود و هم مادر پيامبر و اين نعمت هاي بزرگ، در خور ستايش و شكرگزاري است.

درخواست سليمان (ع) در اين دعا، چند چيز است:

1. درخواست توفيق و الهام و رهنمود الهي براي شكر؛ اينكه چگونه و با چه زبان و چه تعبيري بايد خدا را شكر كرد كه اگر با توجه و الهام الهي باشد، بهتر است.

از دست و زبان كه برآيد

كز عهده شكرش به درآيد 2. شكر بر نعمت هاي الهي نسبت به خود و پدر و

ص: 79

مادر؛ خود والدين، نعمتي بزرگ اند كه تا زنده اند، انسان قدرشان را نمي داند. هم بايد بر اصل اين نعمت، شاكر حق بود و هم بر نعمتي كه خدا به پدر و مادر انسان عطا كرده است.

3. توفيق عمل صالح و خداپسندانه؛ بيشتر افراد اهل عمل اند، ولي اعمالشان صالح و مورد رضايت خدا نيست. اگر خداوند اعمال بنده اي را بپسندد و بپذيرد، بالاترين اجر را به او مي دهد.

4. ورود به جمع بندگان شايسته و صالح خداوند؛ هر كس در هر گروهي باشد، سرنوشتش با آنها گره مي خورد.

كبوتر با كبوتر، باز با باز

كند هم جنس با هم جنس پرواز

در دعاهاي بسياري آمده كه انسان درخواست مي كند در جمع بندگان صالح خدا و در زمره نيكان باشد.

تو اوّل بگو با كيان زيستي

پس آنگه بگويم كه تو كيستي از ابن عباس نقل شده كه مقصود از «عباد صالح»، كه سليمان (ع) از خداوند خواست تا در زمره آنها باشد، پيامبراني همچون ابراهيم، اسماعيل، اسحاق، يعقوب: و انبياي پس از آنها هستند.(1)

ص: 80

ص: 81

چاه مدين رفت و با دختران شعيب (ع) روبه رو شد و در نهايت، پيش شعيب رفت و داماد او گشت.(1) او در همه اين مراحل، از لطف و نعمت خداوند برخوردار بود.

بدين ترتيب، حضرت موسي (ع) به سبب نعمت هاي الهي كه خداوند به او ارزاني داشت، متعهد شد كه هرگز از ظالمان و مجرمان پشتيباني نكند.

در اين آيه چند نكته وجود دارد:

1. ضرورت نعمت شناسي و شكرگزاري نعمت؛ بي توجهي به نعمت هاي الهي، نوعي بي معرفتي نسبت به خداي مهربان است. ما غرق در نعمت هاي اوييم، كه حتي قدرت شمارش آنها را هم نداريم، تا چه رسد به اينكه شكر آنها را به جا آوريم.

2. بهره گيري صحيح از نعمت ها؛ استفاده از نعمت الهي، در مسيري كه خلاف فرمان و رضاي خداوند است، بزرگ ترين ناسپاسي است. شكر شايسته نعمت آن است كه آن را در راه خداپسندانه و صحيح مصرف كنيم.

در اين باره، حضرت علي (ع) مي فرمايند:

ص: 82

أَقَلُّ مَا يَلْزَمُكُمْ لِلَّهِ أَلَّا تَسْتَعِينُوا بِنِعَمِهِ عَلَي مَعَاصِيهِ. (1)كمترين چيزي كه براي خدا برعهده شماست، آن است كه از نعمت هاي خدا در راه نافرماني خدا استفاده نكنيد.

حضرت موسي (ع) مورد تأييد خداوند قرار گرفت، به مقام نبوت رسيد، براي نجات بني اسراييل از چنگال ظلم و فرعون ستمگر، تلاش كرد، آنها را از رود نيل عبور داد و پس از آنكه مدتي طولاني زير سلطه ستمگرانه آن طاغوت بودند، آنها را به عزت و سروري رساند.

اين عمل به دليل تعهدّي بود كه به خداوند داشت، تا هرگز پشتيبان ستمگران نباشد.

آري!

شكرانه بازوي توانا بگرفتنِ دستِ ناتوان است

ص: 83

ص: 84

بر دوش مي كشند؛ فرشتگان مقرّب پروردگار كه مأموران ويژه خدا در نظام هستي اند و پيوسته به تسبيح و ثنا و ستايش حق مشغول اند و در حق مؤمنان، دعا و استغفار مي كنند. در اين آيه، كه از زبان آنهاست، براي اهل توبه و پيروان راه خدا، طلب آمرزش و نجات از عذاب جهنّم شده است.

پيش از اين خواسته، دو صفت براي خداوند آمده است:

1. وسعتِ رحمت الهي؛ كه همه كائنات را فراگرفته است، شبيه آيه ديگري كه مي فرمايد: وَ رَحْمَتي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ (اعراف: 156).

2. علم گسترده و بي نهايت خداوند؛ كه شامل هر چيزي است و شبيه آيه ديگري كه مي فرمايد: وَسِعَ كُلَّ شَي ءٍ عِلْماً (طه: 98).

فرشتگان حاملان عرش، بيش از ديگران به جبروت و قدرت مطلقه پروردگار و علم و رحمت واسعه او آگاه اند. از اين رو، پس از ستايش خداوند به اين دو صفت (وسعت رحمت و علم)، از آستان او مي خواهند كه اهل توبه و اهل تقوا را مشمول آمرزش خويش قرار دهد.

توبه، راهي براي بيرون رفتن از بيراهه عصيان و

ص: 85

پنجره اي گشوده به وادي رحمت پروردگار است. اساس آن هم پشيماني از گناه و تصميم بر ترك آن و جبران گذشته و پيش گرفتن راه تازه و رو به خداست. ازاين رو، در اين آيه، پس از «توبه»، بي درنگ موضوع «پيروي از راه خدا» مطرح است كه گويا، بدون حركت در اين مسير نوراني، توبه محقّق نمي شود.

آنكه گناه مي كند، از علم الهي غافل است و نمي داند كه جهان و عالم، محضر خداست و نبايد در محضر خدا گناه كرد.

آن هم كه از رحمت گسترده خدا بي خبر است، راه گناه را ادامه مي دهد و فكر مي كند سرنوشتي جز دوزخ ندارد.

امّا توبه، روزنه اي گشوده به آمرزشي از سوي خداست و تا فرصت از دست نرفته، بايد از آن بهره جست.

چند گويي كه به پيري رسم و توبه كنم

چه كني گر به جواني به لحد درماني!

ص: 86

ص: 87

و ايمان و هجرت و پناه دهي و حمايت و ياري آنها، مورد تقدير قرار گرفته است.(1) اين آيه، از زبان مسلماناني است كه پس از مهاجرين آمدند و به دين حق پيوستند و دو خواسته مهم مطرح كرده اند:

1. آمرزش براي خود و مسلمانان پيشتاز و باسابقه؛

2. پاك بودن دل ها از كينه و دشمني نسبت به مؤمنان.

در خواسته اول، بر جايگاه پيشكسوتان و حق تقدّم مسلمانان اوليه، و در خواسته دوم، بر پاكي دل ها از كينه و بدخواهي، (2)تأكيد شده است.

دل بي كينه نسبت به مردم و اهل ايمان، از نعمت هاي الهي است. يكي از ويژگي هاي اهل بهشت، اين است كه نسبت به هم كينه و حسد و بدخواهي ندارند. در حديثي از امام علي (ع) آمده است: «الغِلُّ بَذرُ الشّرِّ»(3)؛ «كينه و بدخواهي، بذر شرّ و بدي است».

تا زماني كه دل ها نسبت به هم كينه دارند، صلح و

ص: 88

صفا از جامعه رخت برمي بندد، همكاري ها كاهش مي يابد و شيطان براي جنگ افروزي و ايجاد تفرقه، فرصت مناسبي پيدا مي كند.

برعكس، اگر انسان، از كسي كينه اي در دل نگه ندارد و گذشت داشته باشد، روابط مردم صميمانه مي شود و راه بر رخنه شيطان صفتان و تفرقه افكنان بسته مي شود.

در اقليم محبّت جز صفا نيست

در آن وادي به جز نور خدا نيست

فقط لبخند مهر است و محبّت

دگر كين توزي و جور و جفا نيست

ص: 89

ص: 90

نمي شود، زيرا خود را به سرچشمه قدرت متّصل مي بيند.

«انابت»، به معناي رجوع است. رويكرد اهل ايمان، به خداست و از علل و اسباب گوناگون، روي برمي گردانند و تنها به خداوند توجّه مي كنند. معناي لغوي انابت، رجوع مكرر و پي در پي است و انابت به درگاه خدا، يعني توبه و خالص سازي عمل.(1) «مصير»، به معناي سرانجام و نهايت و فرجام است. همه چيز از خداست و به سوي او باز مي گردد. انسان ها هم در قيامت، به سوي پروردگار رجوع مي كنند و سرنوشت بندگان، به دست خداي متعال است.

در اين آيه، به جايگاه والاي آفريدگار در هستي اشاره شده است و تمام توجه، تكيه و بازگشت و توبه مسلمان مؤمن و متوكل، تنها به درگاه الهي است.

به هر كجا نگرم جلوه خدا پيداست به هر ديار روم، راه و رهنما پيداست

آنكه خدا را دارد، چه ندارد؟ و آنكه خدا ندارد، چه دارد؟

دعاي اين آيه، از قول حضرت ابراهيم (ع)، آن

ص: 91

بت شكن بزرگ تاريخ و موّحدانِ همراه او است. قرآن، با معرفي كردن او به عنوان «اسوه»، برائت او و همراهانش را از مشركان و بت پرستان نقل كرده و فاصله و مرز اعتقادي موحّد و مشرك را ترسيم مي نمايد. در پايان آيه نيز چنين آمده است:

پروردگارا! توكّل و توبه و انابت ما به درگاه توست و سرانجام امور هم به تو باز مي گردد، ما را دچار عذاب و آزار كافران مساز و ما را بيامرز.

چه بسا، اگر انسان از سوي دشمنان دين خدا، گرفتار عذاب و شكنجه شود، از دين برگردد و اگر تحت سلطة آنها قرار گيرد، در دين داري ضعيف شود. اينجاست كه اگر مؤمن، به خدا اعتماد و توكّل كند، او را ياور و پشتيبان خويش خواهد يافت.

اي ذكر جان فزاي تو مفتاح باب ها وي نام دل فروز تو زيب كتاب ها

جايي كه قهر توست، چه شادي و راحتي جايي كه لطف توست چه غم از عذاب ها

ص: 92

ص: 93

شده است (آيه هاي 21 تا 26) و هم، دعاهاي او در حق بندگان شايسته و با ايمان.

در اين آيه، حضرت، هم خواستار آمرزش خود، پدر و مادرش و مؤمنان ديگر شده است و هم ريشه كن شدن و زيان براي ستمگران را از خداوند خواسته است.

چند نكته از اين آيه استفاده مي شود:

1. آمرزش خواهي براي خود و والدين؛ بعضي ها پدر و مادر خود را از ياد مي برند و در حق آنها دعايي نمي كنند. نيكي به والدين، ثواب بسيار دارد، عمر را طولاني مي كند، موجب رضاي خداست، رزق و روزي را افزايش مي دهد. دعا در حق آنها نيز، از نمونه هاي روشنِ احسان به والدين است.

امام صادق (ع) فرموده اند:

چه چيزي مانع است كه كسي به والدين خود نيكي نمي كند، چه زنده باشند، چه مرده؟ از سوي آنان نماز بخواند، از طرف آنان صدقه دهد و حج رود تا پاداش آن صدقه و حج و نماز، به همان اندازه در پرونده خودش هم ثبت شود.(1)

ص: 94

2. دعا در حق ديگران؛ در سيره حضرت زهرا (س) آمده است كه او دعا مي كرد و بيشتر دعاهايش درباره همسايگان بود، نه خودشان.(1) اين روش، نشانه مهرورزي و نوع دوستي انسان است. در روايت ها آمده است كه بهترين دعا، آن است كه پشت سر مؤمنان در حقّ آنها دعا كني، نه رو در رو. از پيامبر خدا (ص) نقل شده است:

لَيسَ شَي ءٌ اسْرَعُ اجابةً مِنْ دَعوةِ غائبٍ لغائبٍ. (2)هيچ دعايي سريع تر اجابت نمي شود از دعاي غايبي در حق غايب ديگر.

3. نفرين به ستمگران؛ اين نوعي تولّي و تبرّي و موضع داشتن نسبت به افراد تبه كار است. همچنان كه خداوند ظالمان را دوست ندارد، مؤمن هم نبايد گرايش به ستمگران داشته باشد، بلكه در دعاهايش بايد آنها را نفرين كند تا شرّ آنها از سر مردم كوتاه شود.

و الحمدلله ربّ العالمين

ص: 95